احتمال رسیدن به روز صفر آبی وجود دارد/ چه میتوان کرد؟
شنیده ها: بحران کنونی آب تنها به دلیل تغییرات اقلیمی و کمبود باران اتفاق نیافتاده و ادامه اشتباهات گذشته منجر به روز صفر آبی خواهد شد؛ حتی اگر باران شبیه به رگبارهای سالهای قبل ببارد. یک متخصص محیط زیست معتقد است که تغییر اقلیم، پنجره زمانی ما را محدود کرده و شرایط را سختتر کرده است. در هر جایی نباید تقاضای آب بیشتر وجود داشته باشد و تقاضاهای بیمورد گذشته باید حذف شوند.
بالاخره تهران بارانی شد؛ هرچند همچنان بیش از ۹۶ درصد نسبت به سالهای گذشته عقب است. همزمان هواشناسی برای ۱۹ استان بارندگی، رعد و برق، بارش برف در مناطق سردسیر و ارتفاعات و تگرگ برای نقاط مستعد پیشبینی کرده. قرار گرفتن این آمار در کنار هم احتمالا نشانههایی از امید برای بحران آب ایران داشته باشد؛ غافل از اینکه بارشها در طول سال تنها میتوانند ذخایر سطحی تهران را پر کنند؛ پس این آغاز ماجراست.
به گزارش فرارو، سال گذشته در چنین روزهایی سدهای حیاتی تهران ۳۸۱ میلیون مترمکعب آب داشتند عددی که اکنون تبدیل به ۱۷۰ میلیون مترمکعب شده. در این میان تصاویر دریافتی از ماهوارهها به وضوح خشکسالی ایران را تایید میکند؛ اگرچه این وضعیت مختص به ایران نیست، اما خالی بودن دریاچههایی مثل ارومیه و بختگان در تصاویر ماهوارهای به وضوح شدت خشکسالی ایران بر ایران را نشان میدهد و سبب شده که برخی رسانهها ایران را مواجه شده با ورشکستگی آب بدانند.
تصویر ماهوارهای نشاندهنده خشکسالی ایران
بعد از بارشهایی کوتاه که چندی پیش اتفاق افتاد، این پرسش مطرح میشود که حتی در صورت افزایش بارشها، آیا کشور در سالهای آینده همچنان با بحران آب مواجه نخواهد شد؟ از سوی دیگر، باید بررسی کرد تحت چه شرایطی احتمال بروز روز صفر آبی در ایران وجود دارد و اینکه آیا تنها تغییرات اقلیمی عامل این بحران است، در حالی که ایران بهطور طبیعی در منطقهای گرم و خشک قرار دارد و خشکسالی از دوره باستان تاکنون تهدیدی همیشگی برای این سرزمین بوده.
احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور، در گفتوگو با فرارو به بررسی این سوالات پرداخته است:
آمار ماهوارهای خشکسالی ایران و خاورمیانه را تایید میکند
احد وظیفه به فرارو گفت: «در مورد مشاهده خشکسالی از فضا میتوان گفت که بهطور کلی، یکی از ابزارهای پایش خشکسالی استفاده از اطلاعات ماهوارهای است. این دادهها نه تنها برای ایران بلکه برای تمامی کشورها به صورت روزانه و ماهانه رصد میشوند و با تحلیل آنها میتوان تغییرات رخداده در ایران و منطقه خاورمیانه را شناسایی کرد.»
او افزود: «این نوع پایش، برای برخی کمیتها مشاهده مستقیم محسوب نمیشود. اما برای برخی دیگر مانند خشکسالی هیدرولوژیکی میتوانند مشاهده مستقیم باشند. به عنوان مثال، وقتی سطح دریاچههای ارومیه و بختگان از فضا بررسی شود و مشاهده شود که آبی در آنها نیست، میتوان نتیجه گرفت که این مناطق دچار خشکسالی شدهاند، به شرطی که این دادهها با شرایط واقعی تطبیق داده شوند. همچنین، رودخانهها نیز میتوانند پایش شوند و میزان کاهش آب آنها مشخص گردد.
در محاسبات دادههای ماهوارهای، میزان پوشش سبز مقایسه شده و تغییرات آن نسبت به شرایط بلندمدت بررسی میشود و با استفاده از شاخصهای بلندمدت مانند آنچه در ایستگاههای زمینی اندازهگیری میشود، میتوان میزان خشکسالی را تعیین کرد.»
خشکسالی زمانی برطرف میشود که کمبودها رفع شوند
این کارشناس ارشد خشکسالی گفت: «برای بررسی اینکه ایران دچار خشکسالی است یا خیر، ابتدا باید مشخص کرد منظور از خشکسالی در کدام بخش است. خشکسالی از منظرهای مختلف تعریف میشود و دارای مراحل مختلف است؛ مانند خشکسالی هواشناسی، کشاورزی، هیدرولوژیکی و اقتصادی-اجتماعی. وقتی پرسیده میشود که آیا این میزان بارش توانسته بر خشکسالی ایران تاثیرگذار باشد، باید مشخص شود منظور کدام مرحله است.»
اگر میزان بارش بیش از ۱۰ میلیمتر باشد، اصطلاحا در کشاورزی بارش موثر نامیده میشود
او افزود: «در حال حاضر این میزان بارش کم، نتوانسته تاثیر قابلتوجهی بر خشکسالی داشته باشد. خشکسالی زمانی برطرف میشود که کمبودها رفع شوند و در حال حاضر با کمبود شدید مواجه هستیم؛ سدها خالی هستند، رطوبت خاک تبخیر یا زهکششده و شدیدا خشک شده است. بنابراین با این باران اندک تغییر زیادی حاصل نمیشود. با این حال، در مناطقی که بارش رخ داده است، برای پوشش گیاهی آن منطقه یا کشاورزی میتواند موثر باشد و اگر میزان بارش بیش از ۱۰ میلیمتر باشد، اثر آن محسوس خواهد بود.»
خشکسالی پدیده آشنا در ایران و منطقه است
وظیفه گفت: «با بررسی دوره آماری 50 تا 60 سال گذشته که آمار داده مشاهداتی وجود دارد، بارش در ایران و جنوب غرب آسیا همواره با نوسان بوده و بارش تجمعی سالانه اغلب مقدار یکسانی ندارند. اگر میانگین بارشها را طی ۵۰ یا ۶۰ سال گذشته محاسبه کنیم و آن را به عنوان متوسط بلندمدت یا نرمال در نظر بگیریم، مشاهده میشود که میزان بارش هر سال نسبت به مقدار نرمال نوسان دارد؛ یک سال کمتر و سالی دیگر بیشتر است. آمار بلند مدت و تاریخی نشان میدهد که مقدار تجمعی بارش سالانه یا ماهانه در یک منطقه یا کشور یک یا چند سال نسبت به نرمال کمتر و سپس بیشتر بوده است. این نوسان بارش در هر منطقه متفاوت است و در ایران و کشورهای همسایه یک ویژگی طبیعی اقلیمی است.»
او افزود: «با این حال، خشکسالی بیسابقه کنونی در ایران دلایل چندبعدی دارد که تغییر اقلیم یکی از دلایل میتواند باشد، اما دلایل انسانساز آن هم مهم است. برخی دلایل به وضعیت دورپیوندها مرتبط است که سبب تغییر الگوهای جوی در مقیاس ماه یا فصل میشوند و هنگامی که چند عامل مخرب همزمان رخ دهند، اثر تخریبی آنها شدت مییابد. برای مثال در سال جاری هم شاخص نوسان جنوبی (ENSO) و هم شاخص دو قطبی اقیانوس هند (IOD) منفی بودند؛ ترکیب این دو شاخص در فاز منفی اثر تخریبی بر میزان بارش در مناطق شرقی آفریقا و جنوب غرب آسیا دارد و سبب کاهش بتارش به کمتر از نرمال میشود.»
تخریب سرزمین یکی از عوامل انسانی تشدید کننده خشکسالی است
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور گفت: «با این حال، با توجه به خشک-نیمه خشکی اقلیم ایران، مدیریت نامناسب منابع آب وضعیت خشکسالی را تشدید کرده است. برداشت بیرویه از سفرههای زیرزمینی، توسعه صنایع آببر در مناطق نامناسب، توسعه و جانمایی جمعیت در برخی کلانشهرها که پتانسیل کافی برای پذیرش این تعداد را ندارند، شبکههای انتقال و توزیع فرسوده با هدررفت آب و عدم رعایت پتانسیل اقلیمی با توجه به محدودیتهای سرزمینی از جمله دلایل انسانی تشدید خشکسالی هستند. اجرای ناقص یا به تاخیر افتادن اجرای آمایش سرزمینی نیز باعث شده ظرفیتهای مناطق بهدرستی مدیریت نشود.»
میزان تقاضا برای آب از توان اقلیمی تولید در برخی مناطق فراتر است
او افزود: «هر منطقه دارای ظرفیت محدودی است؛ همانند یک اتوبوس که تنها تا ظرفیت معین میتواند مسافر حمل کند. اگر بیش از ظرفیت بارگذاری شود، ازدحام ایجاد میشود و همه در تنگنا قرار میگیرند. در حوزه منابع آب، هر منطقه توان مشخصی برای جانمایی جمعیت، کشاورزی و صنایع دارد. اگر میزان تقاضای آب از توان اقلیمی فراتر رود، پس از چند سال دچار تنش و بحران میشود. رعایت نکردن این اصل در چند ده سال گذشته، رفته رفته سرزمین ما را دچار تخریب کرده و در نهایت به فرونشست زمین منجر شده است.»
فرورفتن زمین واکنش طبیعت به نابخردیهای رفتار انسانی است
وظیفه گفت: «وقتی به هر دلیلی از سفرههای زیرزمینی بهطور مداوم آب برداشت میکنیم و رودخانهها و سدها پاسخگوی نیاز نیستند، زمین جز فرورفتن چارهای ندارد. همانطور که اگر خانهای کنار رودخانه بسازید و سیل بیاید، خانه شما را میبرد چرا که عامل نابسامانی است، اکنون نیز زمین با فرورفتن خود به وضعیت نامناسب ایجادشده توسط رفتارهای نابهنجار انسان واکنش نشان میدهد. طبیعت مسیر خود را دنبال میکند. پتانسیل منابع وجود نداشته و ما در بخشهای مختلف بهطور مداوم بارگذاری بیش از حد کردهایم، و نتیجه آن بحرانی است که امروز با آن مواجه هستیم.»
او افزود: «در حال حاضر که تقریبا به نیمه آذر رسیدیم میزان کمبود بارش در بسیاری از مناطق کشور بیش از ۸۰ تا ۹۰ درصد کمتر از نرمال است. اساساً قبل از سامانه بارشی اخیر، در بیش از ۲۰ استان حتی یک قطره باران هم نباریده بود، از جمله در تهران. من واقعا نگرانم که در سالهای آینده وضعیت بدتر از امسال شود. چرا؟ زیرا اکنون با کاهش شدید بارش، منابع ورودی سدها به شدت کاهش یافته است. اما این کاهش تنها به دلیل کمبارشی نبوده است.»
مشکل فقط بیبارانی نیست، برداشتهای بیرویه در بالادست سدهاست
این کارشناس ارشد خشکسالی گفت: «یکی از دلایل مهم کاهش خروجی آب سدها، برداشتهای بیرویه در بالادست سدهاست. اگر حوضههای آبی سد کرج و لتیان را بررسی کنیم، متوجه میشویم که در بالادست، با ایجاد باغها و باغچهها و ویلاها، بهطور مستقیم و بی رویه از رودخانهها و چشمهها برداشت میشود. چشمهها با ایجاد موانع بسته میشوند و برای استفاده شخصی از منابع طبیعی عمومی مورد استفاده و بهرهبرداری اند، در حالی که در گذشته آب خروجی آنها سهم عمومی و رودخانه بودهاند که به سدها منتهی میشدند. اکنون این برداشتها به شکل بیرویه و بدون ضابطه و با تعداد و شمار بیش از حد تصور انجام میشود.»
منابع بالادستی شهری با 15 میلیون جمعیت بدون مدیریت رها شده
او افزود: «از طرف دیگر، تبخیر و تعرق در برخی مناطق ایران بیش از ۳۰۰۰ میلیمتر است. در چنین اقلیمی، ایجاد استخرهای روباز با این تعداد بی شمار و رها سازی آب در جویهای روباز باغها و ویلاها سبب تشدید تبخیر و از دست رفتن آب میشود. اگر با بکارگیری تصاویر ماهواره از بافت و کاربری زمین حداقل در دو دهه اخیر، مقایسهای از تغییرات سطح زمین در اغلب مناطق ایران و به خصوص در استانهای تهران و البرز انجام دهیم، متوجه عمق این تغییرات و تخریب سرزمین میشویم. مخازن آب در بالادست سدها شامل استخرهای کشاورزی و باغات و باغچه ها حتی در زمستانها نیز پر از آب هستند و سطح تبخیر را بسیار بیش از گذشته رسانیده اند. این مسایل واقعا بغرنج و چند بعدی بوده و در پی بیتوجهی و سهلانگاری یا به هر دلیل دیگر، متاسفانه به راحتی قابل حل نیستد. کلانشهری که ۱4 میلیون جمعیت دارد و شدیدا وابسته به منابع بالادستی است، نمی بایست مدیریت آب و حوضه در بالا دست آن اینگونه باشد.»
وضعیت در سالهای آینده بدتر خواهد شد
وظیفه گفت: «با توجه به گرمایش زمین و تغییر اقلیم و همچنین تغییرات انسانی شامل تخریب محیط و از بین بردن منابع طبیعی، میتواند به وضعیت بدتر در سالهای آینده منجر شود. در حال حاضر بخش مهمی از نیاز آب شرب کلانشهرها در ایران از جمله تهران، از منابع زیرزمینی آب تامین میشود. با عدم تجدید آّب زیرزمینی به دلایل متعدد، از جمله فراوانی و تشدید خشکسالیها، برداشتهای فراتر از میزان جایگزینی آب، منابع زیرزمینی بسیار ناپایدار هستند و برای مثال زمین به شدت در جنوب تهران در حال فرونشست است. در عین حال همزمان با انتقال آب اغلب حوضههای مجاور به تهران، که بخشی از آن وارد زمین میشود، با این حال زمین دشتهای جنوب تهران و البرز همچنان در حال فرونشست است. مشخص است که چرخه طبیعی آب رعایت نمیشود. این فرونشست نشاندهنده بحران است و مشکل یا بحران آب حتی در سطح تامین آب شرب میتواند در آینده تشدید شود.»
توان و تولید آب از منابع زیرزمینی مشابه سال جاری نیست/ احتمال رسیدن به روز صفر آبی وجود دارد
او افزود: «با برداشتهای آب در میزان فعلی توان و تولید آب از منابع زیرزمینی مشابه سال جاری نخواهد بود و حتما در آینده کمتر خواهد شد و شکی در آن نیست. اگر چنین خشکسالی ادامه پیدا کند، در آن صورت احتمال رسیدن به روز صفر آبی وجود دارد، زیرا منابع زیرزمینی پاسخگو نخواهند بود و وضعیت مانند امروز نخواهد بود. از سوی دیگر، منابع سطحی نیز ممکن است با خشکسالی شدیدتری مواجه شوند.»
حتی اگر بارش زمستان نرمال باشد همچنان با کمبود مواجهیم
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی گفت: «اگر امسال بارش زمستانی نرمال داشته باشیم که احتمال آن قابل توجه است، به دلیل خشکی مفرط پاییز، کمبود آب تداوم خواهد یافت. بارش پاییز بطور نرمال حدود ۲۵ بارش سال کشور را تامین میکند که سهم نیمه شمالی و بخصوص دامنه های البرز بیش از این درصد است. تاکنون که به نیمه آذر رسیدیم حتی ۵ درصد بارش سال هم از بارش های پاییزی تامین نشده است. بنابراین اگر بارش زمستان و بهار نرمال بشود، باز هم 20 درصد کمبود خواهیم داشت؛ مگر اینکه اتفاق استثنایی مانند اسفند سال 97 تا فروردین سال ۹۸ رخ دهد که احتمال آن ضعیف است و در این صورت بارشهای رگباری میتواند منابع سطحی، یعنی سدها، را پر کند.»
آب قبلا از عمق ۲ متری استخراج میشد حالا از عمق ۲۰۰ تا ۳۰۰ متری
او افزود: «با این حال، بخصوص در سه دهه گذشته نزدیک به ۱۶۰ میلیارد متر مکعب از منابع زیرزمینی برداشت شده و زمین در حال فرونشست است. هدف اصلی باید پر کردن سفرههای زیرزمینی باشد تا وضعیت سرزمین به پایداری برسد. جایی که قبلا آب از عمق 10 تا 20 متری استخراج میشد، اکنون از چاههای ۲۰۰ تا ۳۰۰ متری برداشت میشود. جبران این میزان برداشت زمانبر است و با بارش یک تا ده سال قابل جبران نیست، حتی اگر سالهای پربارش متوالی داشته باشیم. دلیل آن این است که نیاز و تقاضای ایجاد شده بسیار بیشتر از ظرفیت منابع در دسترس است و به همین دلیل بدون توجه به عواقب، از منابع زیرزمینی برداشت شده است.»
چاههای مجاز، بیشترین برداشتهای غیرمجاز را دارند
وظیفه گفت: «جالب است بدانید چاههایی که مجاز و پروانهدار هستند، بیشترین برداشتهای غیرمجاز را دارند. یعنی بیشترین برداشت غیرقانونی از چاههایی انجام میشود که پروانه دارند و این موضوع قابل توجه است. فراموش نکنیم که اگر آب نباشد، تمام جامعه تحت تاثیر قرار میگیرد، از جمله بروز مهاجرتهای اقلیمی.»
ورشکستگی آبی تا حدودی عنوان یاسآوری است
او افزود: «اینکه بگوییم به ورشکستگی آبی رسیدهایم، چندان عنوان مناسبی نیست، زیرا در این صورت دست روی دست میگذاریم و کاری از پیش نمیبریم. ما دچار بحران آبی هستیم؛ از جمله در تهران، مشهد و تبریز، و باید با خردورزی ابتدا اشتباهات گذشته را بپذیریم و سپس راههای بهینه را در پیش بگیریم. اولین گام، مدیریت و کاهش تقاضاست. این برنامه، یکساله یا دوساله نیست، بلکه نیازمند برنامهای درازمدت است.»
باید مدیریت تامینمحور آب را به مدیریت تقاضامحور تبدیل کنیم
در نهایت این متخصص محیط زیست در بخش خشکسالی تاکید کرد: «تغییر اقلیم، پنجره زمانی ما را محدود کرده و شرایط را سختتر کرده است. بنابراین باید از هر روشی که میتوانیم برای بهبود وضعیت استفاده کنیم و مدیریت تامینمحور آب را به مدیریت تقاضامحور تبدیل کنیم. در هر جایی نباید تقاضای آب بیشتر وجود داشته باشد و تقاضاهای بیمورد گذشته باید حذف شوند. در این صورت، میتوان به پایداری تدریجی مناطقی که درگیر بحران و تنش آبی هستند نزدیک شد. قطعا شرایط آسانی پیشِرو نخواهیم داشت، اما با خردمندی میتوان این مسئله را مدیریت کرد.»
