شکاف اجتماعی با گشت ارشاد
شنیده ها: تصاویر گویای همه‌چیز است. دوربین‌ها به‌سوی زنی مستأصل است که جلوی ون بزرگ و سبز و سفید گشت ارشاد ایستاده و از اعماق سینه‌اش فریاد می‌زند: دخترم مریضه... این جمله از سوی زن چندین بار تکرار می‌شود و انبوهی از مردم نظاره‌گر این معرکه هستند و ماشینی که بی‌تفاوت به ضجه‌های زنی که دستانش را جلوی ماشین گرفته و از آن آویزان است، به آرامی شروع به حرکت می‌کند و از کادر خارج می‌شود و ضجه‌های زن تبدیل به ناله‌های آرامی می‌شود.
حالا در بیشتر صفحات مجازی می‌شود این تصویر تلخ را دید. تصویری تلخ که باید در کنار تصاویری گذاشت که این‌روزها در حوزه حجاب منتشر می‌شود. تصاویری از درگیری آدم‌ها با یکدیگر بر سر موضوعی که بر سرش اتفاق نظر ندارند. یک عده در این تصاویر تماشاچی معرکه هستند؛ معرکه‌ای که به نظر می‌رسد هیچ تلاشی برای سر‌و‌سامان‌دادن به آن وجود ندارد. مسئله‌ای که جامعه‌شناسان و فعالان حوزه زنان از همان ابتدای آغاز به کار گشت ارشاد درباره‌اش هشدار داده بودند.
به گزارش شرق، طرح گشت ارشاد با نام رسمی «طرح ارتقای امنیت اجتماعی»، برنامه اجرائی نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران است که در راستای مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی تحت عنوان «طرح جامع عفاف» در سال 1387 اجرا شد. اما به نظر می‌رسد در تمام این سال‌ها چیز دندان‌گیری در حوزه فرهنگی عاید آن نشده است. سالی نیست که یک فیلم یا تصویر از برخوردهای خشن با مردم و مأموران گشت ارشاد منتشر نشود؛ فیلم‌هایی که هر‌بار تا امروز موضوع صفحات اجتماعی «شرق» بوده‌اند و بعد از انتشار قول رسیدگی به آنها داده می‌شد اما همان مسئولانی که در ابتدای انتشار فیلم‌ها قول پیگیری می‌دادند، در آخر با تقدیر از نیروهای گشت ارشاد سروته ماجرا را جمع می‌کردند. کافی است به تصاویر سال‌های نزدیک رجوع کنیم؛ چه مأمورانی که در مهرماه سال گذشته با میله زنده‌گیری سگ‌های ولگرد زنی را در خیابان داخل ماشین گشت ارشاد کردند و چه در سال‌های دورتر که کلیپ‌هایی از برخورد فیزیکی این مأموران منتشر شد. به نظر می‌رسد نتیجه این رفتارها هرچه باشد، نمی‌تواند کسی را ترغیب به پوشش مورد نظر بکند. این را می‌شود از واکنش‌های مردم محجبه نیز در روزهای اخیر فهمید. در 24 ساعت گذشته زنان محجبه در اینستاگرام با اضافه‌کردن عکس خود به هشتگ با حضور گشت ارشاد مخالفم، به برخوردهای سلیقه‌ای این روزها اعتراض کرده‌اند. همچنین روزنامه رسالت نیز در سرمقاله خود به قلم مسعود پیرهادی، سردبیر این روزنامه نوشته است: «تقدم گشت ارشاد، خود لازم‌الارشاد است و ظلمی که به‌واسطه کارنابلدی و عدم تشخیص اولویت‌ها به حجاب و محجبه‌ها می‌کند، کمتر کسی می‌تواند انجام دهد. حاکمیت باید برای مسئله حجاب، فکر عاجل کند وگرنه دعوای درون‌خانوادگی چیزی از مفهوم ملت باقی نمی‌گذارد. مردم؛ تمام مردم، عائله حکومت‌اند. باید کرامت این مردم را حفظ کرد؛ همین‌ها آمده بودند برای بدرقه آن عزیز سفرکرده؛ همین‌ها آمدند برای جشن غدیر؛ همین‌ها می‌روند زیارت اربعین؛ همین‌ها می‌آیند پای صندوق‌های رأی اصلا می‌دانی؟ خانه ما در کوچه اختصاصی نیست که نگهبان، زنجیرش را بیندازد؛ ما فیلم‌ها را در سینما می‌بینیم نه اکران خصوصی؛ ما ویلای آنچنانی نداریم و کارت مجموعه‌ای هم نداریم که با آن به مجتمع تفریحی و ساحلی برویم؛ ما اگر دلمان تفریح بخواهد زیرانداز می‌اندازیم در یکی از بوستان‌ها در فاصله ده‌متری همین‌هایی که ساسی پخش می‌کنند و می‌رقصند؛ ما از بازار روز محل خرید می‌کنیم نه از بازار روز دنیا؛ ما با همین مردم زندگی می‌کنیم. در همان پارک می‌رویم خوراکی‌هایمان را با هم تقسیم می‌کنیم و آنان که شاید با تلخی نگاهمان می‌کردند، حالا با لبخند استقبال می‌کنند و به احترام قدری روسری و شالشان را جلوتر می‌آورند؛ اما واقعا همین هم لازم نیست؛ ما خانواده‌ایم؛ خانواده ایران».
ایجاد تنفر
عمادالدین باقی، حقوق‌دان و فعال حقوق بشر، در گفت‌وگو با «شرق» به مسائل اخیر و فیلم منتشرشده در 48 ساعت گذشته در فضای مجازی از برخورد گشت ارشاد با یک مادر پرداخت. او در پاسخ به این سؤال که به نظر شما کارکرد کنونی و رفتار عجیب این روزها درباره حجاب در ایران، چقدر می‌تواند در حفظ ارزش‌های حجاب مؤثر باشد؟ گفت: «به نظر من کارکرد معکوس دارد، چنان‌که تاکنون داشته است. اگر این روش جوابگو بود، الان باید مشکل کاملا حل شده باشد ولی با گذشت سال‌ها این مشکل ابعاد وسیع‌تری پیدا کرده است».
او همچنین در پاسخ به این سؤال که به نظر شما اصرار فعلی برای این رفتارهای تکانه‌ای از جانب نیروهای مرتبط با گشت ارشاد چیست؟ گفت: «به گمان من این رفتارها برخاسته از این تصور است که اگر یک‌جا کوتاه بیاییم به سراغ خاکریزهای بعدی می‌آیند. در مسائل اجتماعی این تشبیهات نظامی بنیان کژراهه است؛ زیرا در نبرد نظامی با دشمن طرفیم و اینجا با شهروند. در نبرد نظامی هم گاهی انعطاف و صلح واجب می‌شود و در جامعه هم اگر معلوم شد روشی اشتباه بوده، چرا باید از مردم بترسیم که بگوییم اشتباه بوده. امام علی(ع) می‌گوید: وَ آن ظَنَّتِ الرَّعِیَّةُ بِکَ حَیْفا فَأَصْحِرْ لَهُمْ بِعُذْرِکَ وَاعْدِلْ عَنْکَ ظُنُونَهُمْ بِإِصْحَارِکَ. یعنی می‌فرماید: از آنها عذرخواهی کن و گمان‌های آنها را با آشکارکردن عدالت خود برطرف کن. اخیرا یکی از آقایان گفته است «با پسوند اجبار نباید حجاب را خراب کرد، نفس واژه حجاب اجباری غلط و برای تخریب حجاب است».
ولی کسانی که تعبیر حجاب اجباری را به کار می‌برند، منظورشان نفی حجاب نیست؛ چون اولا آن را در برابر بی‌حجابی اجباری به کار می‌برند، ثانیا می‌گویند حجاب اگر در حد فروع دین مانند نماز هم واجب باشد، به طوری که انکار آن انکار ضروری دین محسوب شود؛ اما هیچ فقیه و خردمندی نگفته که حکومت باید مردم را ملزم و مجبور به نماز‌خواندن کند». باقی در پاسخ به این سؤال که این نوع رفتارها چه نتیجه‌ای دارد، تصریح کرد: «منشأ این نوع رفتارها با مردم چیست و چه آسیب‌هایی را به همراه خواهد داشت؟ نتیجه قهری‌اش ایجاد تنفر است. اتفاقا مخالفان دقیقا به شیوه‌ای عمل می‌کنند که حکومت برایش تبدیل به مسئله حیثیتی و مرگ و زندگی شود و از همین نقطه به آن حمله کنند و دولت هم در این دام افتاده است و در نهایت انفعال و دنباله‌روی بر روشی اصرار دارد که نمی‌توان از آن دفاع کرد. معیار اصلی ما باید حقوق شهروندی باشد. حتی در اصول 19 و 20 قانون اساسی می‌گوید همه شهروندان در برابر قانون از حمایت یکسان برخوردارند و قید نکرده شهروندان مسلمان یا غیر‌مسلمان یا باروسری و بی‌روسری و... اما وضعیت دوگانه‌ای در قانون اساسی وجود دارد که می‌توانند با توسل به تفسیر از اصل حقوق بشر و شهروندی در فصل سوم عدول کنند. مشکل اصلی که این مسئله را به یک مسئله جدی سیاسی، اجتماعی و مذهبی بدل کرده، دخالت تام دولت است. این امور مربوط به خود جامعه است و باید در خود جامعه از طریق تعامل و توافق و اقناع میان خود مردم رفع شود. در اغلب جوامع اسلامی این راه را رفته‌اند که به ده‌ها آیه‌ای عمل کنند که می‌گوید وظیفه پیامبر ابلاغ و بیان حکم خداست، نه اجبار و الزام و تصریح می‌کند که تو وظیفه داری به مردم بگویی، «اما شاکرا اما کفورا»؛ می‌خواهند راه شکر را بروند می‌خواهند راه کفر را بروند. مسئولیت آن با خودشان است. این آیات فراوان هم مکی و هم مدنی هستند؛ یعنی هم در زمان قبل از بسط ید و هم زمان حکومت نازل شده‌اند. در نتیجه در اغلب جوامع اسلامی هیچ‌کدام دیگری را منکوب و مطرود ندانسته و به ارزش و ضد ارزش بدل نمی‌کنند. در ایران هم در تمام 14 قرن گذشته همین‌گونه بود و مردمی که در ایران قبل از انقلاب یا در جهان اسلام این‌گونه عمل می‌کردند، مسلمان بوده و هستند و از نظر عرف اجتهادی عرف جامعه و سیره متشرعه محسوب می‌شوند که از ملاکات اجتهاد است». او در ادامه در پاسخ به سؤال دیگری مبنی بر اینکه چقدر از نظر دینی می‌توان از این رویه دفاع کرد؟ نیز گفت: «پاسخ شما نیازمند یک بحث تخصصی و مبسوط است که قبلا در نوشته‌های بنده و دیگران به تفصیل توضیح داده شده؛ ولی اجمالا می‌توان گفت در قرآن بیش از حجاب ظاهر بر حجاب و پاکی باطن تأکید شده است. اگر فقط سه آیه درباره حجاب آمده که یکی آیه 59 سوره احزاب است که اختصاص به زنان پیامبر دارد و آقای مطهری می‌گوید آن هم حجاب از نوع روسری است، نه چادر. آیه دوم آیه 31 سوره نور است که درباره پوشاندن فروج و اندام است و بر مرد و زن به‌طور یکسان دستور حفاظت از فروج داده شده. شهید مطهری در جلد 19 مجموعه آثار می‌گوید «تا آنجا که من الان به خاطر دارم، هیچ فقیهی به این آیه به‌عنوان یکی از ادله وجوب سَتر استناد نجسته است» و تفسیر منهج‌الصادقین هم ذیل این آیه غض ابصار می‌گوید: بعضی می‌گویند واجب است بعضی می‌گویند واجب نیست. آیه سوم هم آیه 60 سوره نور است که درباره جواز رفع حجاب و لباس رو برای زنانی است که امیدی به ازدواج‌شان نیست. اما در قرآن درباره عفت باطنی، آیات صریح و فراوانی وجود دارد و تعجب این است که چرا نسبت به این امر مهم‌تر این‌قدر بی‌مبالاتی می‌شود که سال‌هاست پی‌درپی شاهد اخبار فساد مالی و اخلاقی و سیاسی هستیم و صدها پرونده درباره مسئولان تشکیل شده است.
فقه با قواعد فراوانی مثل «لا ضرر»، «دفع افسد به فاسد» و «توقف اجرای احکام در صورت وهن»، «توقف اجرا در صورت مفسده» و «الاهم فالاهم» و «قاعده یُسر» و چندین قاعده دیگر شرایطی ایجاد کرده که یک فقیه سنتی مثل آیت‌الله خویی وقتی در رساله استفتائات درخصوص نگاه مورد سؤال قرار می‌گیرد می‌گوید: نگاه به زنانی که پایبند حجاب اسلامی نیستند، اگر موجب تحریک شهوت و لذت جنسی نباشد، مانعی ندارد، چه رسد نگاه به تصویر آنان که قطعا جایز است.
او درباره زن محجبه‌ای که شوهرش او را مجبور به کنار‌گذاشتن حجاب می‌کند، پاسخ می‌دهد: هنگامی که امر زن دایر بین طلاق و حجاب شد، بر زن واجب است طلاق را انتخاب کند، مگر اینکه طلاق، برای زن موجب حرج و مشقتی گردد که در این صورت زن می‌تواند به مقداری که ضرورت دارد حجاب شرعی را رعایت نکند»
متهم اصلی سیاست‌گذاران هستند نه مردم!
توران ولیمراد، فعال حوزه زنان، در گفت‌وگو با «شرق»، با اشاره به ماجراهای اخیر در حوزه عفاف و حجاب گفت: «به نظر می‌رسد انگشت اتهام از سوی مردم باید به سوی کسانی گرفته شود که مسئولان و سیاست‌گذاران فرهنگی و موضوعات مرتبط با زنان در کشور ما هستند. قانون 30 دستگاه را موظف کرده در حوزه حجاب فعال باشند و نیروی انتظامی آخرین حلقه این ماجراست. جایی که ما به آن برخورد می‌کنیم و می‌بینیم گشت ارشاد و نیروی انتظامی است که حالا به‌تنهایی تقصیر همه اتفاقات را گردن می‌گیرد. موضوع حجاب در دو مقوله قابل طرح و بحث است؛ اول موضوع عقیدتی، فرهنگی و باورهاست و دیگر موضوع قانون است. قانون باید اجرا شود و نیروی انتظامی نیز موظف به اجرای قانون است. فارغ از آنکه ما به‌عنوان مردم یک کشور در زیر سایه قانون زندگی می‌کنیم و ملزم به رعایت قانون هستیم، نباید فراموش کنیم اگر کسی مخالف یک قانون است، باید برای تغییر قانون تلاش کند و در چنین شرایطی قانون‌شکنی مجاز نیست. از طرفی رسانه‌ها نیز راه اشتباه می‌روند. رسانه امروز سراغ آنهایی نمی‌رود که مسئول وضع کنونی هستند. اگر فرهنگ عفاف منتقل نشده، دلیل آن را نباید از گشت ارشاد پرسید، مقصر این ماجرا دستگاه‌های اجرائی هستند که طبق قانون موظف به انجام اقدامات لازم برای آموزش و فرهنگ‌سازی بوده‌اند؛ مثل وزارت ارشاد، آموزش‌‌و‌پرورش، آموزش عالی، صدا‌وسیما، سازمان تبلیغات اسلامی، معاونت امور زنان و خانواده، نمایندگان مجلس، شورای فرهنگی-اجتماعی زنان و دیگر مسئولان ذی‌ربط»
وی تصریح کرد: «این دستگاه‌ها برای فرهنگ‌سازی کار لازم را انجام نداده‌اند. اینجا ما مردم را مقابل هم می‌بینیم. یک سو کسانی هستند که باورمند به ارزش‌های دینی هستند و خود را مکلف به امر به معروف می‌دانند و طرف دیگر مردمی که به‌درستی حجاب را رعایت نمی‌کنند. آن‌کس که می‌خواهد امر به معروف و نهی از منکر انجام بدهد، باید انگشت اتهام خود را به سوی مسئولان ببرد. اینجا این وظیفه رسانه‌هاست که از مسئولان بپرسند چرا کار را به اینجا کشاندید؟ از اصولگرا و اصلاح‌طلب سؤال شود برنامه‌های شما در تمامی 40 سال گذشته چه بوده است؟ کسانی که معتقد به حجاب هستند و خود را موظف به امر به معروف و نهی از منکر می‌دانند، با فردی که حجاب نداشت همین شکل برخورد می‌کردند، در صورتی که برای مسئولان قانون تعیین کرده است که دستگاه‌های اجرائی باید وارد مقوله حجاب و عفاف شوند. اشکال اصلی از سوی مسئولان حوزه زنان و دستگاه‌ها و سازمان‌های مربوطه است و باید پاسخ‌گو باشند. آن‌کسی که حجاب را رعایت نمی‌کند، خود قربانی است. انگشت اتهام نباید رو به قربانی گرفته شود، باید به سمت مسئولانی باشد که وظیفه خود را به‌خوبی انجام نداده‌اند و در کار آموزش و فرهنگ‌سازی در همه این دهه‌ها کوتاهی کرده‌اند. برخی اصرار دارند بگویند پوشش امری فردی و شخصی محسوب می‌شود؛ پوشش در خلوت حوزه‌ای فردی است و وقتی از جامعه صحبت می‌کنیم پوشش یک موضوع اجتماعی است و حجاب هم موضوع اجتماعی است. وقتی هم موضوع اجتماعی است برایش قانون داریم و ما ملزم به اجرای آن هستیم».
در حال حاضر موضوع اصلا گشت ارشاد نیست که کسی بگوید باشد و کسی بگوید نباشد. مگر می‌شود برای قانون‌شکنان در کشور نیروی انتظامی وجود نداشته باشد؟ اصلا این به صورت منطقی و عقلی حرف اشتباهی است. بعضی از فیلم‌هایی که منتشر می‌شود اصلا قبل و بعدش و موضوع آن مشخص نیست. ما در فضای مجازی یک فیلم می‌بینیم که زنی جیغ می‌زند، کسی نمی‌داند که فیلم با چه هدفی ساخته شده و قبل و بعد آن چه بوده است؟ به نظر می‌رسد فضای مجازی به فکر ما جهت می‌دهد. به نظر می‌رسد این یک خیزبرداشتن برای اهدافی است که البته راهش هم این نیست؛ چراکه به هر حال نظام ما جمهوری اسلامی است و اشکال آنجایی است که دستگاه‌های اجرائی و فرهنگی به وظیفه خود عمل نکرده‌اند و اگر رسانه‌ها دلسوز ملت هستند، باید سراغ مسئولان بروند و بپرسند که در همه این دهه‌ها چرا مسئولیت خود را انجام نداده و همچنان نیز به مسئولیت خود عمل نمی‌کنند»
این به نفع مردم ایران نیست
جلال رشیدی‌کوچی، نماینده مجلس، در گفت‌وگو با «شرق»، با اشاره به فیلم مذکور تصریح کرد: «من بارها و بارها نظرم را درباره گشت ارشاد و کارکرد آن گفته‌ام و مشخص است، اما در حال حاضر مسئله و صحبت ما درباره گشت ارشاد و بودن و نبودنش نیست. مسئله ما مردم، دو قطبی‌کردن و خشم نهفته در جامعه است. فیلم را که شب گذشته دیدم، به قدری باعث ناراحتی و حال بدم شد که حد نداشت و شاید بتوانم بگویم بعد از دیدن آن و شنیدن صدای ضجه‌های مادر در فیلم بغض کردم. این نوع رفتارها و این‌گونه مبارزه با بدحجابی هیچ‌گونه کارکرد مثبتی برای حجاب و عفاف کشور ما نداشته است. من جزء آن دسته از کسانی نیستم که می‌گویند اول با مسئله مفسدان اقتصادی و مشکلات اقتصادی مردم در کشور مبارزه کنید و بعد سراغ عفاف و حجاب بیایید، اما می‌گویم حداقل در کنار مسئله حجاب با این مسائل هم مبارزه ملموس کنید تا مردم ببینید و متوجه شوند که در این حوزه هم حساسیت جدی وجود دارد». وی در ادامه با بیان اینکه البته رعایت حجاب جزء قوانین اساسی کشور ماست و هنجارشکنی پذیرفته نیست، تصریح کرد: «اما شاید دلیل این هنجارشکنی و خشم امروز، اشتباهات ما به‌عنوان قانون‌گذاران و مسئولانی باشد که در سال‌های گذشته به‌درستی سیاست‌گذاری نکرده و نتوانسته‌ایم آن‌طور که باید به اجرای قوانین و ایجاد یک بستر مناسب بپردازیم و نتیجه آن را امروز در خشم نهفته در دل مردم می‌بینیم»
نماینده مردم مرودشت در ادامه گفت: «ما اگر بخواهیم بگوییم اگر آنهایی که در کشورهای خارجی هستند و ذره‌ای دلشان برای مردم این کشور و این نظام نمی‌تپد می‌خواستند علیه نظام و حجاب فیلم یا کلیپی منتشر کنند، به اندازه‌ای موفق نبودند که فیلم تأثربرانگیز روز گذشته موفق بود و اتفاقات این چند هفته در حوزه حجاب و عفاف به‌شدت به حریم حجاب آسیب زد». کوچی با اشاره به برخوردهای سلیقه‌ای گشت ارشاد گفت: «من با دوستی که یکی از مجریان بود دراینباره صحبت می‌کردم و خودش گفت بارها شده که این برخوردها سلیقه‌ای می‌شود. ممکن است من خانمی را که حجاب بسیار نامناسبی دارد به هر دلیلی مخاطب قرار ندهم، اما چند دقیقه بعد مخاطبم فردی با ظاهر معمولی‌تر باشد. خب چه کسی جواب این برخوردهای سلیقه‌ای را خواهد داد؟ از طرف دیگر آیا مأموران گشت ارشاد برای این برخوردی که خالی از تکانه نیست، آموزش دیده‌اند؟ آیا آنها از نظر فرهنگی، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و موقعیت‌شناسی توجیه شده‌اند که در شرایط مختلف چه نوع رفتاری را با مردم انجام بدهند؟ آیا می‌شود با اتفاقات اخیر به این نتیجه رسید که گشت ارشاد در ترویج حجاب و عفاف موفق بوده است؟ چه کسی می‌تواند به این سؤال پاسخ مثبت بدهد؟». این نماینده مجلس در پایان خاطرنشان کرد: «ما با وجود تمام مشکلات هنوز دست نکشیده‌ایم و در هفته‌های آینده نیز با مراجع ذی‌ربط دراینباره جلساتی را ترتیب خواهیم داد. به نظر می‌رسد به کارگروه و برگزاری جلسات مداومی نیاز داریم تا مشخص شود چه اتفاقی در حال وقوع است. ما برای مردم و فرهنگ این مملکت نگران هستیم و باید با برخوردهای سلیقه‌ای مقابله کنیم»
پس از انتشار گسترده فیلم برخورد گشت ارشاد با مادری که می‌خواهد فرزند بیمار خود را از ون خارج کند، نیروی انتظامی از برخورد با مأموران خاطی خبر داده است. مرکز اطلاع‌رسانی پلیس تهران در واکنش به انتشار ویدئوی تقلای یک مادر برای نجات دختر بیمارش از خودروی گشت ارشاد گفت: «در پی اطلاع از برخورد خارج از ضوابط یکی از گشت‌های پلیس با یک شهروند موضوع مورد رسیدگی قرار گرفته و با سرتیم این واحد انتظامی به دلیل سوءمدیریت برخورد انضباطی شد»
