کودکان کار در ایران؛ از انکار آمار تا تردید در هویت نان آوران کوچک
تینا رضاسلطانی: کودکان کار به گروهی از کودکان گفته می‌شود که به کار در بیرون از خانه اشتغال دارند. این نوع فعالیت طیف وسیعی از فعالیت‌ها از جمله انواع کار واقعی و کاذب، کارگری غیر حرفه‌ای، گدایی، واکس زدن، فروش کالاهای کم ارزش، و غیره را شامل می‌شود. کودکان کار به چند دسته تقسیم می‌شوند. دستهای از آنها در خیابان‌ها کار می‌کنند و آخر شب‌ها به خانه بازمی‌گردند و احتمالاً به مدرسه می‌روند و لزوماً در دام بزه نمی‌افتند. گروهی دیگر از رفتن به مدرسه و تجربه دوران کودکی بی‌بهره هستند و ارتباط‌شان با خانواده در شرف قطع شدن است و سلامت روحی و جسمی آنها را تهدید می‌شود و زمینه بزهکاری برای این دسته فراهم‌تر است. گروهی دیگر به مدرسه نمی‌روند و همراه خانواده خود در خیابان‌ها زندگی می‌کنند. گروه دیگر هم از اساس بی‌خانواده هستند و در خیابان رشد می‌کنند و ناگزیر تن به کار می‌دهند.
کودک کار به کودکی اطلاق می شود که به واسطه فقر، مشکلات اقتصادی، فرهنگی یا توسط باند و مافیا به مدت طولانی و مستمر به کار گرفته می‌شود. کودکان کار معمولا در معرض آسیب های جسمی، روحی، روانی و اجتماعی قرار دارند. از تحصیل محروم هستند و به نیازهای کودکی آنان توجهی نمی شود. همچنین خطرات زیادی آن ها را تهدید می‌کند. دنیایی که می‌توانست تنها به کمک‌های ساده‌ی کودکانه کودکان کار، در محیط امن خانواده محدود شود، از کودک کار، کارهای سختی طلب می‌کند که هرگز در تاب و توان دستهای کودکانه‌شان نیست. کارهایی دشوار، با پرداخت‌هایی ناچیز، که در مقابل، کودکی‌شان را از آنها می‌دزدد و به رشد جسمی و ذهنی آنها، آسیب می‌رساند.
آنچه بر اهمیت کودکان کار می افزاید، نان آوران کوچک در سنین زیر ۱۸ سال در فعالیت‌های اقتصادی و کاری شرکت می‌کنند. این کودکان معمولاً در بخش‌های کشاورزی، صنعتی، خدماتی و خانگی فعالیت می‌کنند. آنها ممکن است در کشاورزی به عنوان کمک کشاورزان در کشت و برداشت محصولات، در صنعت به عنوان کارگران کارخانه‌ها و کارگاه‌ها، در خدمات به عنوان خدمتکاران در خانه‌ها و رستوران‌ها و در خدمات خانگی به عنوان فروشندگان خیابانی فعالیت داشته باشند. دلایل و عوامل مختلفی برای ورود کودکان به بازار کار وجود دارد. برخی از این دلایل شامل فقر، ناتوانی خانواده در تامین نیازهای اساسی، عدم دسترسی به تحصیلات مناسب، تبعیض جنسیتی، تضعیف سیستم آموزش و پرورش و عدم اجرای قوانین مربوط به کودکان است. کودکان کار در معرض خطرات فراوانی قرار دارند. آنها ممکن است با خطرات فیزیکی مانند زخم‌ها، شکستگی‌ها و مسمومیت‌ها روبرو شوند. همچنین، آنها در معرض خطرات روانی و اجتماعی مانند استفاده از مواد مخدر، تجربه خشونت و ضرب و شتم قرار دارند. علاوه بر این، کودکان کار از حقوق اساسی خود مانند حق به تحصیل، حق به استراحت و حق به حمایت اجتماعی محروم هستند.
آمارهای متناقض از کودکان کار در ایران
تاکنون آمارهای متناقضی از کودکان کار در ایران ارائه شده است. 14 هزار کودک کار یا 7 میلیون نفر، آماری است که تاکنون از سوی مقامات مسئول و رسانه ها بیان شده است. تجارت نیوز درست یک سال پیش با اشاره به اینکه آمار دقیقی از کودکان کار در کشور در دست نیست و اظهارات مقامات از هفت میلیون کودک کار تا هفت هزار نفر در سال‌های اخیر متغیر بود، در جدیدترین اظهارنظر، سخنان سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور را منتشر کرده است که گفته ۱۴ هزار کودک کار در کشور داریم که نیمی از آنها شناسایی شده‌اند. دسترسی به آمار کودکان کار در ایران از آن دست آماری است که حکم گذراندن هفت خان رستم را دارد. با گذراندن هفت خان هم به آمار رسمی وزارتخانه‌ای نمی‌رسید. یکی می‌گوید هفت میلیون کودک کار در ایران داریم و آن یکی می‌گوید هفت هزار نفر. آمارهای جدید از کودکان کار در ایران بار دیگر وضعیت نگران‌کننده آنها را پیش روی عموم مردم قرار داد. کودکانی که از حقوق اولیه خود محروم‌اند. در حال حاضر به گفته سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور، ۱۴ هزار کودک کار در کشور داریم که نیمی از آنها شناسایی شده‌اند. سخنان این مقام مسئول در حالی است که پیش تر حبیب‌الله مسعودی فرید، معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی کشور بیان کرده بود که «مسئله کودکان کار جزء مسائل اجتماعی پنهان محسوب می‌شوند. طی مطالعاتی که با دانشگاه علوم بهزیستی انجام شد، حدوداً ۷۰ هزار کودک خیابانی در کشور داریم که یک بازه زمانی را در خیابان سپری می‌کنند. البته وضعیت کودکانی که در کارگاه‌ها کار می‌کنند متفاوت است و آمار دقیقی از این افراد در دست نیست.»
افزایش سرانه نگهداری و توانمندسازی هر کودک کار
سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور، سرانه نگهداری و توانمندسازی هر کودک کار و خیابانی در مراکز بهزیستی را سالانه ۱۵ میلیون تومان اعلام کرده است. محمدرضا حیدرهایی سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور در گفتگو با روزنامه همشهری در مورد ساماندهی کودکان کار گفت: در حال حاضر ۵۰۰ کودک بدسرپرست و بی‌سرپرست کار و خیابانی در ۲۰ مرکز نگهداری از کودکان بهزیستی در سراسر کشور نگهداری می‌شوند. وی با بیان اینکه سازمان بهزیستی به عنوان بزرگترین سازمان اجتماعی در قانون، متولی رسیدگی به امور کودکان کار و خیابانی است و بر اساس قانون حمایت از اطفال مصوب سال ۹۹ موظف است با همکاری دستگاه‌ها نسبت به شناسایی، جذب، حمایت و توانمندسازی این کودکان اقدام کند، گفت: به منظور کاهش آمار کودکان کار در چهارراه‌ها و خیابان‌ها باید خانواده‌های آنها توانمند شوند که در این راستا سازمان بهزیستی مراکزی را تحت عنوان مراکز آموزشی، حمایتی کودک و خانواده تاسیس کرده است و در حال حاضر ۶۲ مرکز در این زمینه فعالند.
کودکان کار؛ ایرانی یا غیرایرانی؟
حیدرهایی با اشاره به اینکه ۸۵ درصد کودکان کار و خیابانی شناسایی‌شده در کشور اتباع خارجی هستند، گفت: ۶۳ درصد از مجموع کودکان کار و کودکان خیابانی شناسایی و جذب‌شده در شهر تهران اتباع خارجی هستند. این مقام مسئول گفت: ۷۰ درصد این اتباع خارجی غیرمجازند و اوراق هویتی ندارند و سازمان بهزیستی نمی‌تواند در حوزه توانمندسازی و تحصیل به این کودکان خدمات ارائه دهد و صرفا می‌توانند از حمایت‌های غیرمادی سازمان برخوردار شوند. در این میان مردم باید بدانند که هر کمک مالی و پرداخت پول به کودکان کار و خیابانی در جهت آسیب زدن به این کودکان است و باید از پرداخت پول و کمک مالی به این کودکان جلوگیری کنند.
کار کردن کودکان زیر ۶ سال غیرقانونی و جرم است
سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور ادامه داد: با توجه به اینکه بر اساس قانون، کار کردن کودکان ۰ تا ۶ جرم است، هموطنان در صورت مشاهده کودکان صفر تا ۶ ساله در حال تکدی‌گری، کار، کار خیابانی و ... با مراکز اورژانس اجتماعی ۱۲۳ تماس بگیرند تا همکاران اورژانس بر اساس وظیفه مراجعه و کودک را از شرایط مخاطره‌آمیز دور کنند. همچنین اگر کودکان کار بیشتر از ۶ سال نیز مشاهده کردند، می‌توانند آن را گزارش کنند و همکاران ما آنها را به مراکز روزانه حمایت از کودکان ارجاع می‌دهند.
الگوی کودکان کار در کشور در حال تغییر است
اما آمار مقامات مسئول سازمان بهزیستی درخصوص کودکان کار در حالی است که براساس اطلاعات خبرنگار سایت «شنیده ها»، کودکان کار حداقل ۱۵ درصد جمعیت کودکان ایران را تشکیل می‌دهند. با توجه به آمارهای رسمی، تعداد کودکان کار در ایران بسیار زیاد است. طبق آمار سازمان بین المللی کار، در سال ۲۰۲۰ حدود ۱۳٫۲ میلیون کودک در ایران درگیر کار بوده‌اند. این آمار نشان می‌دهد که حدود ۱۷ درصد از کودکان ایرانی در گروه سنی ۵ تا ۱۷ سال به عنوان نیروی کار فعال هستند. بیشترین تعداد کودکان کار در ایران در بخش کشاورزی و خدمات خانگی فعالیت می‌کنند. آمارها نشان می‌دهد که حدود ۶۰ درصد از کودکان کار در حوزه کشاورزی فعالیت دارند و حدود ۳۵ درصد در بخش خدمات خانگی مشغول به کار هستند. متأسفانه، کودکان کار در ایران با مشکلات جدی روبرو هستند. آنها معمولاً در شرایط بسیار بد و غیرانسانی کار می‌کنند و به دلیل سن کم و عدم تجربه، در معرض خطرات فیزیکی، روانی و اجتماعی قرار دارند. همچنین، کودکان کار از حقوق اساسی خود مانند حق به تحصیل، حق به استراحت و حق به حمایت اجتماعی محروم هستند. فقر؛ وجه مشترک میلیون ها کودک کار در کشور است. هولناک تر اینکه آمار هویت کودکان کاردیگر مثل گذشته نیست.تعداد کودکان کار ایرانی با فقر گسترده در ایران و روند رو به رشد آن در حال افزایش است و دیگر نمی توان هویت آنان را به کشورهای دیگر نسبت داد. دولت ایران تلاش‌هایی برای کاهش کودکان کار انجام داده است، اما هنوز این مسئله چالش‌های بسیاری را به همراه دارد. نیاز به توجه و همکاری بین دولت، سازمان‌های مربوطه، جامعه و خانواده‌ها برای حل این مشکل اساسی است.
