۴ سناریوی احتمالی درباره پرونده هسته‌ای ایران؛ توافق یا تشدید تنش‌ها؟/ بازگشت تحریم‌ها چه تاثیری بر ایران خواهند داشت؟
شنیده ها: تحریم‌های سازمان ملل متحد از نظر اقتصادی وضعیت داخلی ایران را تشدید می‌کند، به ویژه با توجه به کاهش مداوم ارزش پول ملی و کاهش درآمد‌های نفتی که به فروش بیش از ۹۰ درصد صادرات آن به چین با قیمت‌های تخفیف‌دار وابسته است. این تحریم‌ها می‌توانند موقعیت مذاکره تهران با پکن را تضعیف کنند و فشار غیرمستقیمی بر اقتصاد ایران وارد سازند که از تورم، بیکاری و سوء مدیریت رنج می‌برد.
تروئیکای اروپایی پیشنهاد داده بود که در صورت اجازه مجدد ایران به بازرسان سازمان ملل متحد برای دسترسی به تاسیسات هسته‌ای خود، رسیدگی به نگرانی‌ها در مورد ذخایر اورانیوم غنی‌شده و مذاکره با ایالات متحده، اعمال مجدد تحریم‌ها را تا شش ماه به تعویق بیندازد تا مذاکرات در مورد یک توافق بلندمدت آغاز شود.
با این وجود، تروئیکای اروپایی به تازگی با طرح این ادعا که ایران شروط پیش‌تر ذکر شده را نپذیرفته، قطعنامه پیشنهادی روسیه و چین برای به تعویق انداختن تحریم‌ها علیه ایران را رد کرد. در نتیجه، تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران بار دیگر باز می‌گردند.
این اقدام یک ماه پس از آن صورت می‌گیرد که فرانسه، آلمان و بریتانیا فرآیندی ۳۰ روزه را برای بازگرداندن تحریم‌های جهانی علیه ایران، معروف به "اسنپ‌بک" که در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۵ منقضی شد، آغاز کردند. تحریم‌های ایران به عنوان بخشی از توافق آن کشور با قدرت‌های جهانی در سال ۲۰۱۵ با هدف جلوگیری از دستیابی تهران به سلاح هسته‌ای لغو شد. امضاکنندگان اروپایی آن توافق، تهران را به نقض مفاد آن متهم می‌کنند.
چه تحریم‌هایی دوباره اعمال خواهند شد؟
تحریم‌های اخیر شامل تحریم تسلیحات متعارف سازمان ملل متحد، محدودیت‌هایی بر فعالیت‌های مرتبط با موشک‌های بالستیک با قابلیت حمل سلاح هسته‌ای، ممنوعیت غنی‌سازی و فرآوری اورانیوم، مسدود کردن دارایی‌های جهانی و ممنوعیت سفر افراد و نهاد‌های ایرانی می‌شود. این تحریم‌ها علاوه بر هدف قرار دادن برنامه‌های هسته‌ای و موشکی ایران، بر صنعت کلیدی نفت، حمل و نقل و کشتیرانی تهران و بخش‌های مالی و بانکی آن کشور نیز تاثیر خواهند گذاشت.
این تحریم‌ها چه تاثیری بر ایران خواهند داشت؟
تحریم‌های اسنپ‌بک به اقدامات تنبیهی موجود علیه ایران اضافه خواهد شد. "دونالد ترامپ" رئیس جمهور آمریکا در دوره اول ریاست جمهوری خود در سال ۲۰۱۸ میلادی از توافق هسته‌ای خارج شد و تحریم‌های فلج‌کننده‌ای را که اقتصاد و صادرات نفت ایران را محدود می‌کرد، دوباره اعمال نمود. مقام‌های ایرانی تاثیر بازگشت تحریم‌های سازمان ملل را کم‌اهمیت جلوه داده‌اند، اما کارشناسان می‌گویند که تحریم‌های جدید، رنج ایران را از چندین جهت تشدید خواهند کرد.
"گرگوری برو" تحلیلگر ارشد ایران و نفت در گروه اوراسیا مستقر در نیویورک می‌گوید: "تحریم‌های اسنپ‌بک در حال حاضر در ایران تاثیر دارند، به طوری که ارزش پول ایران در برابر دلار کماکان در حال کاهش است و بدبینی در جامعه تجاری رو به افزایش می‌باشد".
"برو" می‌افزاید: "تحریم‌های اسنپ‌بک موقعیت مذاکره ایران با چین، مشتری اصلی نفت آن کشور و هم چنین مشمول تحریم‌های ایالات متحده را بیش از پیش تضعیف خواهد کرد. اقتصاد ایران به شدت به درآمد‌های نفتی وابسته است و تهران بیش از ۹۰ درصد از صادرات نفت خود را با قیمت همراه با تخفیف به چین می‌فروشد. با اعمال مجدد تحریم‌های سازمان ملل، پالایشگاه‌های چینی می‌توانند تخفیف بیش تری برای نفت ایران درخواست کنند که این امر تاثیر منفی بر درآمد‌های نفتی ایران خواهد داشت".
ایران چگونه واکنش نشان خواهد داد؟
نمایندگان مجلس شورای اسلامی ماه‌هاست که تهدید کرده‌اند در صورت اعمال مجدد تحریم‌های سازمان ملل متحد، ایران از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) خارج خواهد شد، اگرچه به گفته کارشناسان، بعید است تهران از این خواسته نمایندگان پیروی کند.
پیمان NPT کشور‌های فاقد سلاح هسته‌ای را از داشتن سلاح‌های هسته‌ای منع می‌کند و قدرت‌های هسته‌ای را به خلع سلاح ملزم می‌سازد. "برو" می‌گوید: "خروج از NPT گامی تحریک‌آمیز خواهد بود که این پیام را به جهان مخابره خواهد کرد که ظرفیت بالقوه تسلیحاتی شدن برنامه هسته‌ای ایران وجود دارد و می‌تواند حمله مجدد اسرائیل را به دنبال داشته باشد".
"مسعود پزشکیان" رئیس جمهور ایران که سیاستمداری میانه‌رو محسوب می‌شود، اگرچه اختیارات محدودی طبق قانون اساسی به عنوان رئیس جمهور دارد، اظهار داشته که تهران قصد خروج از NPT را ندارد. اسرائیل و ایالات متحده در ژوئن ۲۰۲۵ میلادی یک کارزار بمباران هوایی را با هدف قرار دادن تاسیسات هسته‌ای و نظامی ایران آغاز کردند، کارزاری که در جریان آن بیش از هزار ایرانی جان باختند. ایران با پرتاب موشک‌هایی به اسرائیل پاسخ داد که در جریان آن ده‌ها اسرائیلی کشته شدند.
ایران اعلام کرده که در صورت اعمال مجدد تحریم‌ها، همکاری خود را با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی سازمان ملل (IAEA)، نهادی که برنامه هسته‌ای ایران را تحت نظارت و بازرسی قرار می‌دهد، کاهش خواهد داد. کارشناسان می‌گویند گام دیگری که ایران می‌تواند بردارد، آزمایش موشک‌های بالستیک جدید با بُردی بیش از محدودیت خودخواسته ۲۰۰۰ کیلومتر است. ایران دست کم از سال ۲۰۱۷ میلادی به این محدودیت پایبند بوده است، ظاهرا برای جلوگیری از تهدید امنیت اروپا. کارشناسان معتقدند که حتی اگر سازمان ملل تحریم‌ها را دوباره اعمال کند، بعید است که ایران دیپلماسی را به طور کامل کنار بگذارد. برو می‌افزاید: "این کشور نمی‌تواند گزینه کنار گذاشتن دیپلماسی رل تحمل کند، زیرا دستیابی به توافقی که منجر به کاهش تحریم‌ها شود، کماکان یک اولویت است".
بیشتر بخوانید: بازی دیپلماسی و عقلانیت دولت با ادامه حضور در NPT/ مسیر دوگانه پیش‌رو؛ تندروها به دنبال ساخت بمب، دولت در مسیر کاهش تنش
تحریم‌های اخیر از برخی جهات نمادین هستند، اما ...
این تحولات به تشدید جدید تنش‌ها بین ایران و جامعه بین‌المللی اشاره دارد که ناشی از فعال شدن مجدد مکانیسم ماشه توسط تروئیکای اروپایی پس از شکست تلاش‌های دیپلماتیک به منظور متقاعد کردن تهران به پایبندی به تعهدات هسته‌ای خود است. اگرچه این تحریم‌ها با توجه به تحریم‌های یکجانبه شدید ایالات متحده که از سال ۲۰۱۸ اعمال شده‌اند، از برخی جهات نمادین هستند، اما بازگشت آن تحت پوشش سازمان ملل متحد به آن مشروعیت سیاسی و حقوقی بیش تری می‌بخشد و کشور‌هایی مانند روسیه و چین برای تجارت علنی با ایران دچار محدودیت می‌سازد.
تاثیرات اقتصادی بازگشت تحریم‌های سازمان ملل متحد
تحریم‌های سازمان ملل متحد از نظر اقتصادی وضعیت داخلی ایران را تشدید خواهد کرد، به ویژه با توجه به کاهش مداوم ارزش پول ملی و کاهش درآمد‌های نفتی ایران که به فروش بیش از ۹۰ درصد از صادرات آن به چین با قیمت‌های تخفیف‌دار وابسته است. این تحریم‌ها می‌توانند موقعیت مذاکره تهران با پکن را تضعیف کنند و فشار غیرمستقیمی بر اقتصاد ایران وارد سازند، اقتصادی که از تورم، بیکاری و سوء مدیریت رنج می‌برد.
ایران از نظر سیاسی احتمالا سناریوی "تشدید حساب شده" وضعیت و کنترل تنش را دنبال خواهد کرد.
به نظر می‌رسد ایران از نظر سیاسی رویکرد "تشدید حساب‌شده" وضعیت را دنبال می‌کند و تهدید به کاهش همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یا آزمایش موشک‌های بالستیک فراتر از بُرد تعیین‌شده خود می‌کند. با این وجود، ایران به صورت همزمان از خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) خودداری می‌ورزد، که نشان می‌دهد تهران کماکان به دنبال باز نگهداشتن در برای دیپلماسی است. هم چنین، این رویکرد به ایران اجازه می‌دهد تا در آینده بدون ورود به رویارویی آشکار، موقعیت خود در مذاکره را بهبود بخشد، در حالی که کارت فشار هسته‌ای را به عنوان یک عامل بازدارنده استراتژیک که در صورت وخامت کامل اوضاع می‌تواند فعال شود، حفظ خواهد کرد.
احتمالا فشار‌های اقتصادی، در آینده ایران را به سوی میز مذاکره سوق خواهد داد
با توجه به خودداری مقام‌های عالی رتبه ایران از پذیرش خواسته‌های واشنگتن یا اروپایی‌ها و عدم اعتماد طرفین به یکدیگر، احتمالا در آینده نزدیک شاهد بن‌بست خواهیم بود. با این وجود، افزایش فشار اقتصادی ممکن است ایران را در مرحله بعدی به بازگشت به میز مذاکره سوق دهد، به ویژه اگر نتواند از طریق محور شرق، جایگزین‌های اقتصادی واقعی با قابلیت تضمین را پیدا کند.
بیشتر بخوانید: اثر دلار و تحریم‌ها بر بازار لپ تاپ؛ افزایش قیمت ۵۰ درصدی تنها در سه ماه/ خریداران آچمز شده‌اند
چهار سناریوی احتمالی درباره پرونده هسته‌ای ایران
در ادامه به سناریوهای احتمالی پیش روی پرونده هسته‌ای ایران پرداخته خواهد شد:
سناریوی بازگشت به یک توافق هسته‌ای اصلاح‌شده
ایران به شرط غنی‌سازی پایبند است. "ابراهیم عزیزی" رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی تاکید کرده که اصل غنی‌سازی اورانیوم قابل مذاکره نیست، اما سطح و درصد غنی‌سازی قابل مذاکره است. ایران تاکید کرده که بازگشت به مذاکرات منوط به عدم فعال‌سازی مجدد تحریم‌ها، عدم مذاکره تحت فشار، دریافت تضمین‌هایی مبنی بر عدم هدف قرار گرفتن مجدد نظامی و دریافت غرامت مالی برای خسارات وارده به تاسیسات هسته‌ای آن کشور در جنگ اخیر است.
از سوی دیگر، تروئیکای اروپایی اصرار داشت که مذاکرات در مورد توافق هسته‌ای را از سر بگیرد تا از اعمال مجدد تحریم‌ها جلوگیری کند. طرفین اروپایی تاکید کرده بودند که ایران باید به بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اجازه دسترسی کامل به تأسیسات هسته‌ای و ذخایر اورانیوم غنی‌شده با خلوص بالا را بدهد.
"پاتریک کلاوسون" عضو ارشد موسسه "سیاست خاور نزدیک واشنگتن" معتقد است که دولت ایالات متحده با سیاست اعمال سریع تحریم‌ها تحت قطعنامه ۲۲۳۱ سازمان ملل متحد مشکلی ندارد، زیرا به سمت فعال‌سازی تحریم‌ها بدون هیچ تلاشی از سوی واشنگتن حرکت می‌کند. در عوض، سه کشور اروپایی برای خدمت به منافع خود به تهران برای پذیرش خواسته‌های شان از طریق دیپلماسی فشار آوردند.
سناریوی تشدید تدریجی تنش‌ها به جای یک جنگ تمام عیار
علی‌رغم اظهارات "علی لاریجانی" دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، مبنی بر این که کشورش آماده است تا برای فرار از تحریم‌ها، غنی‌سازی اورانیوم خود را به ۲۰ درصد به جای ۶۰ درصد کاهش دهد، ایران کماکان به افزایش سطح غنی‌سازی خود ادامه می‌دهد و مانع دسترسی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به کل تاسیسات هسته‌ای خود شده است. هم چنین، طرفین غربی مدعی هستند که ایران در حملات سایبری نقش دارد و از گروه هایی، چون انصارالله در یمن به عنوان ابزاری علیه کشور‌های غربی تکیه می‌کند و هزینه تشدید تنش مشابه غرب را افزایش می‌دهد، ادعا‌هایی که از سوی ایران تکذیب شده‌اند.
تروئیکای اروپایی در تاریخ ۲۸ آگوست ۲۰۲۵ میلادی نامه‌ای به شورای امنیت ارسال کرد و درخواست فعال‌سازی مکانیسم ماشه را مطرح کرد. در تاریخ ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۵ میلادی شورای امنیت همسو با موضع غرب رأی داد و گزینه لغو تحریم‌ها را در ازای دستیابی به توافق ارائه کرد. تروئیکا تصریح کرد که به تعهدات خود طبق توافق هسته‌ای عمل کرده، در حالی که ایران اورانیوم را تا ۴۸ برابر سطح مجاز غنی‌سازی کرده است.
سناریوی رویارویی آشکار
قطع جنگ به معنای پایان درگیری‌ها نیست. اسرائیل به دنبال نشان دادن برتری خود در تمام درگیری‌هایی است که اخیرا از طریق حملات موشکی و ترور‌ها وارد آن شده است و ایران را به عنوان منبع تهدیدی به دلیل ادامه توسعه برنامه‌های هسته‌ای و موشکی آن کشور می‌بیند. کارشناسان دلیل افزایش استقرار نیرو‌ها و تجهیزات نظامی ایالات متحده و هشدار‌ها در مورد فعالیت هسته‌ای ایران را احتمال بروز جنگی تازه می‌دانند. این نشان می‌دهد که حمایت ایالات متحده از اسرائیل احتمالا از طریق مداخله مستقیم به جای حمایت لجستیکی در صورت حملات جدید علیه ایران افزایش خواهد یافت.
واشنگتن در خلیج فارس و شرق مدیترانه نفوذ نظامی دارد و پایگاه‌های نظامی به عنوان نقاط پرتاب عملیات دریایی، هوایی و اطلاعاتی، همراه با یک گروه ضربت ناو هواپیمابر که از طریق تنگه هرمز فعالیت می‌کند و سیستم‌های دفاع موشکی برای بازدارندگی ایران، در آن مستقر هستند. این وضعیت امکان واکنش سریع به هرگونه حمله را فراهم می‌کند و گزینه‌های دفاعی مطابق با دیدگاه واشنگتن را فراهم می‌سازد. در همین حال، کشور‌های منطقه نگران هستند که آمادگی مداوم می‌تواند بیشتر به یک تحریک تبدیل شود تا یک دفاع.
سناریوی عدم راه‌حل و ادامه وضع موجود
با توجه به اصرار غرب بر اعمال محدودیت‌های دائمی برای جلوگیری از توسعه انرژی هسته‌ای توسط ایران، هر دو طرف اهرم مذاکره را حفظ می‌کنند. ایران کماکان به افزایش غنی‌سازی خود ادامه می‌دهد که این امر وضعیت را به دوره‌ای از تعلل و توقف مذاکرات برای ماه‌ها کشانده و تحریم‌ها علیه تهران را بازگردانده است. تروئیکای اروپایی در تاریخ ۲۳ سپتامبر ۲۰۲۵ میلادی به ایران فرصت نهایی برای مذاکره جهت جلوگیری از تحریم‌ها را داد. اگر فرمول مصالحه‌ای حاصل نشود، هر دو طرف اعتماد متقابل را از دست می‌دهند و هیچ امکانی برای واگذاری هیچ شرایطی برای مذاکره وجود ندارد.
چین و ایران با توجه به وابستگی چین به نفت ایران، روابط مستحکمی با یکدیگر دارند، بدان معنا که جنگ هر دو طرف را تهدید می‌کند. پکن از درگیر شدن در رویارویی با واشنگتن و تل آویو اجتناب می‌کند و خود را به عنوان یک میانجی معرفی کرده و تشدید تنش علیه تهران در جنگ ژوئن ۲۰۲۵ را محکوم می‌کند. روسیه و ایران در زمینه تسلیحات و تبادل اطلاعات همکاری می‌کنند و ایران در جنگ علیه اوکراین از روسیه حمایت کرد. روسیه به ایالات متحده در مورد اقدامات بیشتر علیه ایران هشدار داد و نسبت به پیامد‌های مداخله نظامی آمریکا بر امنیت جهانی هشدار داده است.
جمع بندی
حملات اخیر اسرائیل و آمریکا، ایران را به این نتیجه رساند که برنامه خود را برای مقابله با تهدیدات فعلی مجددا سازماندهی کند. ابزار‌های بازدارندگی آن کشور در منطقه محدود شده، به ویژه از زمانی که جنگ اسرائیل شکاف‌هایی را در دکترین امنیتی تهران آشکار کرد. اسرائیل توانست رهبران نظامی و دانشمندان هسته‌ای را در محل کار و خانه‌هایشان هدف قرار دهد، که با توجه به اختلافات داخلی پیرامون مذاکرات، چالشی برای ایران ایجاد می‌کند.
اگرچه میزان خسارات ناشی از حملات نظامی به تاسیسات هسته‌ای ایران هنوز مشخص نشده است، اما پیامد‌های حملات ایالات متحده برای آن که آن تاسیسات با راندمان بالا کار کنند، به زمان و تلاش نیاز دارد. با این وجود، ایران توسعه برنامه هسته‌ای خود و بازسازی تاسیسات تولید موشک که پیش‌تر توسط اسرائیل هدف قرار گرفته بودند را متوقف نکرده است. این بدان معناست که تهران سیاست خرید زمان را برای خدمت به منافع اقتصادی و سیاسی خود بدون ارائه امتیازات اساسی در مورد مسئله هسته‌ای، به ویژه با توجه به آگاهی از موقعیت خود و توانایی غرب در اعمال تحریم‌ها، دنبال می‌کند.
تشدید تنش‌ها از سوی اسرائیل در غزه، لبنان و یمن بخشی از برنامه آن رژیم برای دامن زدن به درگیری‌ها با ایران است. این نشان می‌دهد که دولت تحت رهبری "بنیامین نتانیاهو" به دنبال سناریوی جنگ است، در حالی که ایران از رویارویی با اسرائیل اجتناب می‌ورزد و به دنبال حل‌نشدن و بدون تحریم ماندن پرونده هسته‌ای است تا زمانی که برنامه هسته‌ای به مرحله‌ای برسد که موضع مذاکره ایران را تقویت کند و به آن کشور اهرم فشار قوی‌تری بر غرب بدهد.
واشنگتن متوجه شده که درگیر شدن در یک جنگ مستقیم با تهران، در صورتی که توافقی در مورد مسئله هسته‌ای حاصل نشود، نه تنها بر ایران تاثیر خواهد گذاشت، بلکه طرفین دیگر را نیز درگیر خواهد کرد. این امر به ویژه از آنجا صادق است که متحدان ایران، مانند چین و روسیه، پاسخ‌های خود را به بیانیه‌های صرف محدود نخواهند کرد، بلکه در مورد سایر مسائل حساس نیز به غرب فشار خواهند آورد.
به گفته مسکو و پکن، ایران یک متحد و شریک استراتژیک برای آنان و وزنه تعادلی در برابر نفوذ غرب در منطقه است. این نشان دهنده احتمال تغییر شکل اتحاد‌های جهانی و تغییر موازنه‌های بین‌المللی است.
منبع: اقتصاد 24 به نقل از مرکز اروپایی مطالعات ضد تروریسم و اطلاعات
