شنیده ها

شنیده ها: در حملات اخیر به تأسیسات صنعتی و نظامی ایران، خطر انفجار، نشت سوخت و تخریب زیرساخت‌های حیاتی، می‌تواند به آلودگی گسترده آب‌های سطحی و زیرزمینی منجر شود. تجربه تلخ جنگ ویتنام و استفاده از «عامل نارنجی» توسط ارتش آمریکا، نمونه‌ای گویا از فجایع زیست‌محیطی جنگ‌های معاصر است که نه‌تنها جنگل‌ها را نابود کرد، بلکه سلامت نسل‌های بعدی را نیز با تهدیدی جدی روبه‌رو ساخت.

در جهانی که هر روز با اخبار درگیری‌های نظامی، تجاوز‌ها و بمباران‌های ویرانگر مواجه است، کمتر به خسارت‌های پنهانی توجه می‌شود که سال‌ها پس از پایان جنگ‌ها، سایه سنگین خود را بر زندگی انسان‌ها و طبیعت حفظ می‌کنند. در میان آوار جنگ‌ها، قربانی‌ای خاموش، اما حیاتی وجود دارد: محیط‌زیست.

سازمان ملل متحد با نامگذاری ششم نوامبر به «روز جهانی پیشگیری از سوءاستفاده از محیط‌زیست در جنگ‌ها و درگیری‌های مسلحانه»، تلاش کرده است این قربانی خاموش را از فراموشی نجات دهد. بیانیه‌های این سازمان تأکید دارند خسارات زیست‌محیطی ناشی از جنگ‌ها می‌توانند برای دهه‌ها یا حتی قرن‌ها باقی بمانند و بازسازی آنها نیازمند تلاش‌های جهانی، منسجم و بلندمدت است.

تجاوزات اخیر رژیم صهیونیستی به خاک ایران و بمباران برخی مناطق، بار دیگر زنگ خطر تأثیرات فاجعه‌بار جنگ بر محیط‌زیست را به صدا درآورد. درحالی‌که توجه عمومی عمدتاً به ابعاد انسانی، نظامی و سیاسی درگیری‌ها معطوف است، اثرات مخرب زیست‌محیطی می‌تواند آینده‌ای نگران‌کننده برای اکوسیستم‌های ایران رقم بزند. تخریب منابع‌طبیعی، آلودگی شیمیایی و بیولوژیک، تهدید گونه‌های جانوری و گیاهی، نابودی منابع آبی و کاهش تنوع‌زیستی، تنها بخشی از پیامد‌های بلندمدتی هستند که به‌تدریج آشکار می‌شوند و بازگشت‌ناپذیرند. در بسیاری از جنگ‌ها، منابع‌طبیعی نخستین قربانی‌اند. در حملات اخیر به تأسیسات صنعتی و نظامی ایران، خطر انفجار، نشت سوخت و تخریب زیرساخت‌های حیاتی، می‌تواند به آلودگی گسترده آب‌های سطحی و زیرزمینی منجر شود. تجربه تلخ جنگ ویتنام و استفاده از «عامل نارنجی» توسط ارتش آمریکا، نمونه‌ای گویا از فجایع زیست‌محیطی جنگ‌های معاصر است که نه‌تنها جنگل‌ها را نابود کرد بلکه سلامت نسل‌های بعدی را نیز با تهدیدی جدی روبه‌رو ساخت.

آلودگی‌های شیمیایی و زیستی از دیگر پیامد‌های خطرناک جنگ‌های امروزی‌اند. آتش‌سوزی چاه‌های نفت کویت در جنگ خلیج‌فارس و انتشار میلیون‌ها تن آلاینده به جو، پیامد‌های اقلیمی و بهداشتی گسترده‌ای در منطقه به‌جا گذاشت. مشابه این خطر در حملات اخیر به مناطق نفتی و صنعتی ایران نیز وجود دارد. ورود مواد سمی به چرخه‌های زیستی، آلودگی آب، خاک و هوا، می‌تواند سلامت انسان‌ها و گونه‌های جانوری را برای سال‌ها به خطر اندازد.

بیشتر بخوانید: روایت یک باستان‌شناس از تجربه حفاظت موزه‌ها در جنگ ایران و عراق/ برای نجات آثار موزه‌ها ریشخندمان می‌کردند

جنگ‌ها اکوسیستم‌های طبیعی را به‌شدت مختل می‌کنند. بمباران جنگل‌ها، تخریب مراتع، خشک‌شدن تالاب‌ها و نابودی زیستگاه گونه‌های نادر، از پیامد‌های رایج درگیری‌های مسلحانه‌اند. حیات‌وحش با ازبین‌رفتن زیستگاه‌ها یا اختلال در چرخه‌های طبیعی مهاجرت و تغذیه در معرض انقراض قرار می‌گیرد. آلودگی‌های صوتی، نوری و حرارتی ناشی از انفجارها، حرکت تجهیزات نظامی و آتش‌سوزی تأسیسات، فشار مضاعفی بر گونه‌های جانوری وارد می‌کند و گاه آثار غیرقابل‌جبرانی بر جای می‌گذارد. تجربه جنگ‌های خاورمیانه، از سوریه و عراق تا یمن و غزه، شواهدی روشن از این تخریب‌های گسترده ارائه می‌دهد.

مین‌های زمینی و بقایای مواد منفجره عمل‌نکرده، تهدیدی پایدار برای جوامع انسانی و محیط‌زیست هستند. مناطق مرزی غرب ایران هنوز با مین‌های به‌جامانده از جنگ تحمیلی مواجه‌اند و تجاوزات جدید می‌تواند این تهدید را تشدید کند. مین‌ها نه‌تنها مانع بازسازی کشاورزی و احیای سرزمین می‌شوند، بلکه تردد گونه‌های جانوری را محدود کرده و بسیاری از آنها را قربانی می‌کنند.

یکی از مزمن‌ترین و خطرناک‌ترین پیامد‌های زیست‌محیطی جنگ‌ها، تأثیرات ژنتیکی و بهداشتی ناشی از آنهاست. آلودگی منابع غذایی با فلزات سنگین و ترکیبات سمی، ورود این مواد به زنجیره غذایی و انباشت آنها در بافت‌های زیستی، می‌تواند به بروز بیماری‌هایی مانند سرطان، ناهنجاری‌های مادرزادی و مشکلات تنفسی منجر شود. این پدیده هنوز در مناطقی مانند ویتنام به چشم می‌خورد و درصورت بی‌توجهی، ممکن است در سایر مناطق جنگ‌زده نیز تکرار شود. درحالی‌که آسیب‌های زیست‌محیطی ناشی از جنگ‌ها گسترده و ویرانگرند، حقوق بین‌الملل بشردوستانه تاکنون نتوانسته حفاظت مؤثری از محیط‌زیست ارائه دهد. پروتکل‌های الحاقی کنوانسیون ژنو (۱۹۷۷) و کنوانسیون ENMOD، که استفاده از تکنیک‌های تغییر مصنوعی محیط‌زیست به‌عنوان سلاح را ممنوع می‌کنند، به‌دلیل فقدان مکانیزم‌های اجرایی قوی و خلأ‌های حقوقی، عملاً امکان سوءاستفاده از محیط‌زیست در درگیری‌ها را فراهم کرده‌اند. براساس گزارش برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد (UNEP) در سال ۲۰۲۳ تنها ۲۰ درصد از تعهدات زیست‌محیطی در این چارچوب‌ها به‌طور مؤثر اجرا می‌شوند. درنتیجه، بسیاری از تخلفات زیست‌محیطی در میدان‌های جنگ، مانند تخریب منابع آب و خاک در اوکراین، بدون پاسخگویی باقی می‌مانند.

در سال‌های اخیر، پیشنهاد افزودن جرم «نسل‌کشی محیط‌زیستی» (Ecocide) به حقوق بین‌الملل کیفری به‌عنوان گامی برای مسئولیت‌پذیری و بازدارندگی مورد توجه قرار گرفته است. در سال ۲۰۲۱ کمیته Stop Ecocide Foundation پیش‌نویسی ارائه کرد که این جرم را به‌عنوان اقدامات عامدانه یا بی‌ملاحظه‌ای تعریف می‌کند که منجر به تخریب شدید، گسترده و بلندمدت محیط‌زیست می‌شوند. در سال ۲۰۲۴، مجمع عمومی سازمان ملل متحد در قطعنامه A/RES/۷۹/۱۷۲ از کشور‌ها خواست برای تقویت پاسخگویی در قبال تخریب‌های زیست‌محیطی در جنگ‌ها، از جمله بررسی مفهوم Ecocide، همکاری کنند. گنجاندن این جرم در اساسنامه دیوان کیفری بین‌المللی می‌تواند نقطه‌عطفی در بازخواست عاملان فجایع زیست‌محیطی باشد و مانعی بازدارنده در برابر تخریب‌های آتی ایجاد کند.

بیشتر بخوانید: جاسوسان موساد از ٣ سال گذشته در ایران شوفر کامیون شدند/ کامیونداران وفادار به کشورشان هستند

مقابله با تخریب زیست‌محیطی ناشی از جنگ‌ها، نیازمند اقدامات فوری و هماهنگ در سطوح ملی و بین‌المللی است. نخست، باید ثبت دقیق و شفاف خسارات زیست‌محیطی در همه مراحل درگیری، به‌صورت الزام‌آور برای طرف‌های درگیر، در دستورکار قرار گیرد تا از پنهان‌کاری و انکار جلوگیری شود. دوم، سازمان ملل متحد به‌ویژه برنامه محیط‌زیست (UNEP) و برنامه توسعه (UNDP)، باید نقش فعال‌تری در پایش، مستندسازی و بازسازی مناطق جنگ‌زده ایفا کنند. سوم، آموزش‌های نظامی باید به‌گونه‌ای بازنگری شود که اصول حفاظت از محیط‌زیست در آن گنجانده شود و نظامیان با پیامد‌های زیست‌محیطی اقدامات خود آشنا شوند. درنهایت، تأمین منابع مالی کافی برای بازسازی اکوسیستم‌های آسیب‌دیده، به‌منظور جلوگیری از فروپاشی زیست‌بوم‌ها و حفظ تاب‌آوری آنها، امری حیاتی است.

همان‌گونه‌که سازمان ملل هشدار داده است، تخریب محیط‌زیست در زمان جنگ تنها به نابودی درختان، منابع آب و گونه‌های جانوری محدود نمی‌شود؛ بلکه آینده نسل‌های بشر و پایداری سیاره زمین را به خطر می‌اندازد. جنگ‌ها می‌آیند و می‌روند، اما زخم‌هایی که بر پیکر طبیعت باقی می‌گذارند، گاه تا ابد التیام نمی‌یابند. حفاظت از محیط‌زیست در زمان جنگ، مسئولیتی اخلاقی، حقوقی و حیاتی برای بشریت است. امروز، این قربانی خاموش بیش از هر زمان نیازمند صدایی بلند و قاطع است؛ صدایی برای دفاع از زمین، طبیعت و حیات، در برابر بی‌رحمی سلاح‌ها و سکوت قانون.

منبع: اقتصاد 24